काठमाडौं, जेठ ३ । उच्च तापक्रम हाम्रो शरीर र स्वास्थ्य दुवैका लागि हानिकारक हुन्छ भन्ने कुरा हामीहरुले अनुभव गरिरहेको हुन्छौ । केही मानिसहरूको लागि उच्च तापक्रम घातक पनि साबित हुन्छ । अत्याधिक गर्मी सहन नसक्नेहरुको पनि मृत्यु हुन्छ ।

तर, अधिकांश मानिसको शरीरले चर्को गर्मी र कडा चिसो दुवै सहन सक्छ । गर्मीमा देशका धेरै ठाउँमा तापक्रम ५० डिग्री सेल्सियस वा सोभन्दा बढी पुग्छ । यस्तो अवस्थामा तपाईको मनमा यो प्रश्न उठेको हुनुपर्छ कि यस्तो गर्मीमा मानिस कसरी बाँच्न सक्छ ? कुन तापक्रममा मानिसका लागि खतरनाक अवस्था आउन सक्छ ?

वैज्ञानिकहरुले मानव शरीरको सामान्य तापक्रम ९८.६ डिग्री फरेनहाइट रहेको बताएका छन् । यो तपाईंको वरपरको वातावरण अर्थात बाहिरको तापक्रमको ३७ डिग्री सेल्सियस बराबर हो । विज्ञानका अनुसार मानिस सजिलै बाँच्न सक्ने अधिकतम तापक्रम ४२.३ डिग्री सेल्सियस हो । मानिस तातो रगत भएको स्तनधारी प्राणी हो । मानिसलाई ‘होमियोस्टेसिस’ भनिने विशेष संयन्त्रद्वारा सुरक्षित हुन्छ । यस प्रक्रियाको माध्यमबाट मानव मस्तिष्कले हाइपोथैलेमसलाई शरीरको तापक्रमलाई जीवित रहने सीमा भित्र कायम राख्नको लागि स्वत: नियन्त्रण गर्दछ।

लन्डन स्कुल अफ हाइजीनको प्रतिवेदनले सन् २०५० सम्ममा बेलायतमा गर्मीका कारण हुने मृत्युमा २५७ प्रतिशत वृद्धि हुने जनाएको छ । वास्तवमा, विज्ञान भन्छ कि मानव शरीरले कुनै समस्या बिना ३६ देखि ३७ डिग्री सम्मको तापक्रम सहन सक्छ । तापक्रम ४० डिग्री नाघेपछि मानिसहरू समस्यामा पर्न थाल्छन् । अध्ययनका अनुसार मानिसलाई अधिकतम ५० डिग्री तापक्रम सहन गाह्रो हुन्छ । यसभन्दा माथिको तापक्रमले जीवनलाई जोखिममा पार्छ ।

शरीरले उच्च तापमान कसरी सहन गर्छ ?
हाइपोथैलेमसले मानिसको रक्तनलीको विस्तार, शरीरबाट पसिना, मुखबाट सास फेर्न र ताजा हावाका लागि खुला ठाउँमा गएर ऊर्जा प्राप्त गर्छ । यस ऊर्जाले हाइपोथैलेमसले मानव शरीरको तापक्रम नियन्त्रण गर्छ । त्यसैले मानिसले उच्च तापक्रम सहन सक्छ र जीवित रहन सक्छ । तर, मौसम एकरूप नभएको ठाउँमा ४५ डिग्री सेल्सियसभन्दा माथिको तापक्रम मानिसका लागि खतरनाक मानिन्छ । तर, मानव बाँच्न सक्ने अधिकतम तापक्रम कति हो भन्ने ठोस जवाफ अहिलेसम्म फेला परेको छैन । हाम्रो पृथ्वीमा विभिन्न प्रकारका वातावरण र विभिन्न क्षमता भएका शरीरहरू छन् । तैपनि, उच्च तापक्रममा सावधानी अपनाउनु राम्रो हुन्छ ।

चर्को गर्मीमा पनि शरीरले आफूलाई कसरी चिसो राख्छ ?
क्लिनिकल रिसर्चका अनुसार बाहिरी तापक्रम बढ्दा शरीरले विशेष तरिकाले प्रतिक्रिया गर्छ । वास्तवमा शरीरको ७० प्रतिशतभन्दा बढी भाग पानीले बनेको हुन्छ । अर्को शब्दमा भन्नुपर्दा, हाम्रो शरीरमा रहेको पानीले बाहिरको बढ्दो तापक्रममा शरीरको मूल तापक्रमलाई स्थिर राख्न गर्मीसँग लड्छ।

यो प्रक्रियामा हामी पसिना बगाउँछौं। यसले शरीरलाई चिसो राख्छ। तर, यो प्रक्रिया लामो समयसम्म शरीरमा गयो भने पानीको कमी हुन थाल्छ । पानीको कमीका कारण कसैलाई चक्कर लाग्न थाल्छ भने कसैलाई टाउको दुख्ने गर्छ । कतिपय मानिस बेहोस पनि हुन सक्छन् । वास्तवमा, पानीको कमीले श्वासप्रश्वास प्रक्रियालाई असर गर्छ। यस्तो अवस्थामा मुटु र फोक्सोमा रगतको प्रवाह कायम राख्न बढी दबाब पर्छ । यसले रक्तचापलाई असर गर्छ ।

जब हाम्रो शरीर धेरै तातो हुन्छ, यसले आफ्नो कोर तापक्रम कायम राख्ने प्रयास गर्छ । शरीरले आफ्नो कोर तापक्रम कायम राख्ने प्रयास गर्ने हदसम्म वातावरण र भौतिक अवस्थाहरूमा निर्भर गर्दछ । यसमा हामी थकित महसुस गर्छौं । तापक्रम ४५ डिग्री भएमा रक्तचाप कम हुँदा बेहोस हुने, चक्कर लाग्ने वा घबराहट हुने जस्ता सामान्य गुनासो हुने स्वास्थ्य विज्ञहरू बताउँछन् । एकै समयमा, यदि तपाईं धेरै समय सम्म ४८ देखि ५० डिग्री वा त्यो भन्दा बढी तापमानमा रहनुभयो भने, मांसपेशिहरु पूर्ण रूपमा प्रतिक्रिया गर्न थाल्छन् र मृत्यु पनि हुन सक्छ । (विभिन्न एजेन्सीहरुको सहयोगमा)